Kościół

Budynek naszego kościoła i jego historia.

Zobacz również:

Wstęp

Kościół ewangelicko – augsburski ap. Piotra i Pawła w Wiśle jest jednym z najbardziej charakterystycznych obiektów sakralnych Śląska Cieszyńskiego. Zaprojektowany w roku 1833 przez Edwarda Korbera  nosi znamiona niezwykłej wyobraźni twórczej , umiejętności architektonicznych i znajomości stylu w połączeniu z niespodziewanie dużymi możliwościami realizacyjnymi miejscowej ludności. Obiekt ten jest o tyle ciekawy, ze pierwotny projekt jego nie został zrealizowany ze względu na liczne ograniczenia kontrreformacji, które w tamtych czasach odcisnęły ogromne piętno na architekturze protestanckiej całej Polski. W obiekcie tym znajdujemy wszelkie charakterystyczne cechy architektury kościołów ewangelicko – augsburskich, a także odzwierciedlenie całego podłoża ideologicznego, które kieruje myślą twórczą w przypadku powstawania obiektów sakralnych. Prostota , zwartość i rytmika formy zewnętrznej, a także charakterystyka wnętrza, które pomimo braku ozdób, obrazów świętych i wszystkich tych elementów , które w architekturze katolickiej tworzą wzniosłą , pompatyczną atmosferę wnętrza, stanowi miejsce wyciszenia, skupienia i sakramentalności. Jednocześnie powoduje , iż kościół  ten można nazwać perłą architektury ewangelickiej Śląska Cieszyńskiego. Jest to zarazem jedyny klasycystyczny obiekt sakralny tych terenów.

 

Trudne początki

O początkach parafii wiślańskiej dowiadujemy się z  zachowanego w Muzeum Cieszyńskim dokumentu, z którego wynika że jeden z pierwszych osadników Tomasz Cieślar nabył majątek od niejakiego Jakuba Stiskuli.  Formalny akt sprzedaży-kupna datowany 23 czerwca 1644 r. podaje, iż zakupiony grunt ciągnął się “od Szymkowego potoka aż do Krzyżkowego potoka” a dalej rozciągał się „poniżej kościoła”.

Jest rzeczą zatem pewną, że w roku 1644 istniał w Wiśle kościół. Według tradycji ustnej podanej w kronice Ewangelickiego Zboru w Wiśle, założonej przez ks. Jerzego Mrowca w 1908r., miał to być kościółek drewniany z wyrytą datą 1444 na jednej belce, Jednak oznaczało by to , iż został wybudowany jeszcze przed reformacją Lutra. Wnikliwe badania zawarte w broszurce ks. A. Wantuły pozwalają przypuszczać, że była to raczej data 1644, co mogło oznaczać rok budowy kościółka. Jest to o tyle prawdopodobne, że w urbarzu Komory Cieszyńskiej z dnia 16 grudnia 1643 r. podano zaledwie 30 osadników zobowiązanych uiszczać odpowiednie daniny. Oni to przypuszczalnie zbudowali kościółek, o którym biskup wrocławski przy okazji wizytowanej w roku 1688 katolickiej parafii w Goleszowie napisał, że w Wiśle, należącej do parafii goleszowskiej, istnieje kościółek zbudowany przez heretyków, w którym nigdy nie odprawia się nabożeństw. Dowodzi to, że tenże kościółek, zbudowany przez ewangelików, istniał już w 1644 r. A przestał spełniać swą rolę w 1654 r., kiedy z rozkazu cesarskiego wczesną wiosną zamknięto wszystkie w liczbie 50 kościoły ewangelickie na terenie Księstwa Cieszyńskiego. Dziwnym trafem kościółek w Wiśle został pominięty w tej zbiorowej kasacji. Być może trudno dostępne położenie i jego skromny wygląd, a także znikoma liczba wyznawców skłoniły komisję likwidacyjną do zaniechania uciążliwego wyjazdu w góry. Nie mniej pierwsi zborownicy wiślańscy, których liczba nie przekraczała 100 z rodzinami, w obawie przed represjami nie korzystali z własnego kościółka, tym więcej, że nikt z księży cieszyńskich nie odważyłby się odprawiać w nim nabożeństw. Przypomniano sobie o nim dopiero w 1698 r. i kościółek formalnie zamknięto.

Droga do tolerancji i budowa kościoła

Jaśniejszym promykiem w ponurym okresie kontrreformacji na Śląsku było wydanie przez cesarza Józefa I tzw. recesu egzekucyjnego w 1707 r., zezwalającego na budowę kościoła w Cieszynie. Zbudowano w ciągu roku mały drewniany kościół wyposażony w ołtarz i organy. Jednocześnie tegoż roku położono naokoło kościoła fundamenty pod duży kościół, którego budowę bez wieży ukończono w 1723 r. Mogli zatem Wiślanie już od 1709 r. korzystać z nabożeństw i posług religijnych w oparciu o nowy kościół cieszyński, co jednak z uwagi na znaczną odległość zdarzało się rzadko.

Toteż dopiero wydanie przez cesarza Józefa II 13 października 1781 r. Patentu Tolerancyjnego, zezwalającego ewangelikom na budowę własnych kościołów, stworzyło dla Wiślan, prawie w 100% ewangelikach, szansę zorganizowania własnej parafii. Patent zawierał pewne ograniczenia a mianowicie nowo powstałe Domy Modlitwy nie mogły posiadać wież ani dzwonów, ani też nie mogły być usytuowane frontem do drogi, z tego też powodu często główne wejścia do kościołów ewangelickich znajdują się w bocznej elewacji,( tak jak w kościele wiślańskim); można było poza tym zakładać szkoły wyznaniowe. Wskutek starań miejscowej ludności uzyskała organizująca się parafia zezwolenie od CK Starostwa w Cieszynie 12 kwietnia 1782 r, zgodę na budowę Domu Modlitwy i szkoły. W dwa miesiące dotychczasowy dom modlitwy, przy stale wzrastającej frekwencji wiernych okazał się za szczupły. W tym celu ks. M. Kupferschmid wybrał później tj. 18 czerwca 1782 r. odbyło się uroczyste położenie kamienia węgielnego w zbudowanych fundamentach pod przyszły Dom Modlitwy oraz poświęcenie placu kościelnego przez I pastora w Cieszynie ks. Traugotta Bartelmusa. Materialną pomoc przy budowie Domu Modlitwy okazała również cieszyńska para książęca, ofiarując całe potrzebne drzewo, kilka cetnarów żelaza i 100 talarów w gotówce. Praca ręczna, pociągowa i pomoc w naturze miejscowej ludności sprawiły, że Dom Modlitwy był gotowy już w jesieni tegoż roku. Rok 1783 był dla parafii rokiem stabilizującym, bowiem po wybudowaniu drewnianego kościoła przystąpiono z wiosną do wzniesienia drewnianej, jednopiętrowej szkoły ewangelickiej.

Patent tolerancyjny wydany przez cesarza Józefa II 13 października 1781 r.

Zdjęcie budynku kościoła i okolic od góry, widok z map Google (budynek Starej Szkoły znajduje się na lewo od budynku kościoła).

Dla ścisłości należy dodać, że wybudowany kościół znajdował się w połowie odległości między dzisiejszą  parafią a dawną szkołą oznaczona numerem 75.

Dalszą inwestycją, najważniejszą i największą była budowa obszernego murowanego kościoła. odpowiednie miejsce, a sporządzenie szczegółowych planów kościoła zlecił swemu szwagrowi Edwardowi Korberowi. Wykonane plany proboszcz załączył do prośby skierowanej na ręce arc. Karola, który wydał zezwolenie, a ponadto ofiarował potrzebne na ten cel drzewo. Szczegółowy kosztorys na sunę około 8000 florenów wykonał Schmidke, co zostało zatwierdzone przez Rade Parafialną 6 stycznia 1833 r. Kierownictwo budowy objął osobiście ks. M. Kupferschmid.

29 czerwca 1833 r. położony został kamień węgielny, który wg relacji Pawła Bujoka spod nr 245, znajduje się w samym rogu zakrystii od ulicy. Ponadto miały być wmurowane odpowiednie dokumenty koło chóru i ambony.

Dzięki dużej ofiarności parafian budowa postępowała szybko naprzód. Stało się jednak coś co sparaliżowało pracę i oziębiło zapał budowniczych.
Z niewiadomej przyczyny 24 sierpnia 1835 r. runęły w kierunku drogi dwa główne filary wraz ze sklepieniem chóru; na szczęście ofiar w ludziach nie było. Uszkodzone filary i mury rozebrano i na nowo wszczęto budowę.

Po 5-ciu latach od rozpoczęcia stanął nowy, murowany kościół ( bez wieży ) a uroczyste poświęcenie odbyło się 29 czerwca 1838 r. Okolicznościowe kazanie wygłosił ks. senior Józef Schimko, w obecności superintendenta ks. J.K. Lumnitzera. Kościół zbudowany został w stylu klasycystycznym, o wymiarach: dł. 39 m ( bez wieży ) szer. 18 m, wys. 12.7 m ( bez cokołu ).Jednak jego forma z niewiadomych powodów odbiegała w pewnym sensie od pierwotnego projektu  Korbera. Mianowicie pominięto w projekcie bęben z spłaszczoną kopułą ( prawdopodobnie była to próba ominięcia przepisów zakazujących budowę wież , która jednak spotkała się ze sprzeciwem władz); wykończenie on gdyś głównego wejścia po bocznej stronie kościoła zwieńczeniem schodkowym planowano zmienić prawdopodobnie podczas dobudowy wieży i zastąpić wcześniej frontowym tympanonem na co wskazują ręczne poprawki szkicowe na dostępnych planach z  1833 roku, jednak i to zamierzenie nie zostało zrealizowane; nie wykonana została również balustrada wieńcząca  tylną elewacje.

Projekt elewacji frontowej E. Korberga z roku 1833.

Pierwotne projekty budowy

Nie wszystkie pierwotne pomysły dotyczące budowy kościoła zostały zrealizowane. Niektóre z nich uległy zmianie wraz z upływem czasu. Oto przykłady:

Zwieńczenie bocznego wejścia kościoła

Projekt zwieńczenia wejścia części frontowej wykonany przez E.Korbera w 1833 roku.

Projekt zwieńczenia wejścia głównego w elewacji bocznej z 1833 roku z naniesionym zamysłem przeniesienia tu frontowego naczółka prawdopodobnie z czasu dobudowy wieży.

Stan obecny z widocznym brakiem projektowanych elementów.

Projekt kopuły

Ręcznie wykreślona kopuła z projektu E. Korbera z 1833 roku.

Stan obecny dachu kościoła z widocznym brakiem kopuły

Projekt zwieńczenia tylnej elewacji

Zwieńczenie balustradą elewacji tylnej projektu E. Korbera z 1833 roku.

Widok na elewację tylną - stan obecny (brak zwieńczenia balustradą)

Pełna autonomia

Przekrój przez przedsionek z dobudowaną już wieżą.

Pełną autonomię uzyskali ewangelicy po wydaniu 8 kwietnia 1861 r. Patentu Protestanckiego. To stało się podstawą do dobudowania wieży do istniejącego kościoła. Po założeniu fundamentów położono w narożniku od drogi kamień węgielny z odpowiednimi dokumentami, a uroczystego aktu z tej okazji dokonał ks. senior Andrzej Źlik z Cieszyna.

W związku z budową wieży zakupiono w Wiener-Neustadt trzy dzwony o wadze 12, 6 i 3 centnarów a poświęcenia ich dokonano w dniu 10 listopada 1862 r. Zakończenie budowy wieży i jej poświęcenie przez ks. proboszcza Pawła Terlitzę z Goleszowa nastąpiło w dniu 29 stycznia 1863 r. Wieża została zbudowana z kamieni ciosanych a jej wysokość do końca krzyża wyniosła 45m

W 1884 r., na wniosek Rady Prezbiterialnej, założono w dobudowanej wieży nową bramę wejściową, a na wieży zainstalowano 4 dzwony o ciężarze: 950 kg, 460 kg, 275 kg i 120 kg. Na wszystkich dzwonach istniał napis firmowy: „Lane przez Karola Schwabe Biała 1885” oraz nazwa parafii: „Ewangelicki zbór na Wisłach”. Poza tym widniał odpowiedni werset biblijny na poszczególnych dzwonach:

1: „Dziś, jeśli głos jego usłyszycie, nie zatwardzajcie serc waszych”.

2: „Chwała Bogu na wysokościach”.

3: „Błogosław duszo moja Panu”.

Na 4 dzwonie wersetu nie było.

Niespodziewane komplikacje

Smutnym wydarzeniem w dziejach parafii wiślańskiej był pożar plebani i kościoła w roku 1885. Według podanej w kronice parafialnej notatki pożar powstał w gospodzie Fuldy (dziś hotel „Piast”) w dniu 8 czerwca 1885 r. Wskutek szalejącego wiatru od południowej strony i ogromnej wówczas suszy płomienie przedostały się na sąsiednią plebanię a te z kolei objęły poddasze i dach kościoła. Najwięcej ucierpiała wieża, z której topniejące dzwony spadły na dolne sklepienie. Pożar, na szczęście, nie uszkodził wnętrza kościoła ani nie spowodował ofiar w ludziach, jednakże ks. proboszcz doznał w czasie akcji ratunkowej poważniejszego skaleczenia.

Do końca roku dachy plebani i kościoła zostały naprawione. Większe trudności sprawiała wieża. Zbudowana z ciosanych kamieni nie nadawała się do remontu. Trzeba było ją rozebrać i od podstaw zbudować z cegieł. Roztopione dzwony zostały przewiezione do f-my Schwabe w Białej i tam odlane na nowo. Koszt tych dzwonów, po potrąceniu wartości surowca, wyniósł 2765 florenów. Poświęcenie nowych dzwonów przez ks. sen. Pawła Terlitza miało miejsce 22 listopada tegoż roku. Również uszkodzony zegar na wieży został wymieniony.

Poświęcenia nowo odbudowanej wieży dokonał ks. dr superintendent Teodor Haase dnia 29 czerwca 1886 r. Pamiętnym wydarzeniem dla parafii wiślańskiej było posiedzenie Śląskiej Filii Stowarzyszenia Gustawa Adolfa odbyte 14 czerwca 1906 r. Fakt ten poprzedzony był gruntowną renowacją wewnętrzną i zewnętrzną kościoła oraz wymianą okna za ołtarzem na witraż przedstawiający postacie apostołów Piotra i Pawła.

W marcu 1916 r. władze zarekwirowały parafii dzwon ważący 120 kg., a w sierpniu przybył do Wisły specjalny oddział wojskowy celem zabrania 2 największych dzwonów dla potrzeb wojennych. Wskutek przeciągającej się wojny nastąpiła w 1917 r. rekwizycja ostatniego dzwonu kościelnego wagi 276 kg, a wraz z nim zabrano dzwony szkolne w Malince, Czarnym i Jaworniku.

Trudno było Wiślanom pogodzić się ze stratą dzwonów, do których na przestrzeni lat zdołali się przyzwyczaić. Kurator Paweł Raszka przeprowadził zbiórkę pieniężną uzyskując 4064 koron co umożliwiło zakup nowego, stalowego dzwonu wagi 176 kg. w f-mie Boehler et Co z Kaltenberg za cenę 741 koron.

W 1935 roku doprowadzono do kościoła elektryczność i dokonano zakupu blachy na pokrycie kościoła.

Przekrój przez nawę i przez część ołtarzową z 1833 roku.

Forma Kościoła

Obiekt ma formę zwartą utrzymaną w odpowiednich proporcjach pomimo dobudowywanej wieży, która została utrzymana w tym samym stylu co korpus kościoła. Swoistość klasycystycznej dekoracji ścian, pierwotnie bezwieżowej budowli , możemy zaobserwować na częściowo odsłoniętej elewacji zachodniej. Ścianę z centralnym ryzalitem urozmaica rytm lizen z głowicami kompozytowymi podtrzymującymi przełamane belkowanie. Lizeny rozdzielają na przemian płaszczyzny płycizn od wysokich prostokątnych okien z półkolistymi nadświetlami nad gzymsem , a w ryzalicie portalu z trójkątnym naczółkiem. Od strony północnej nawę poprzedza przedsionek, nad którym wznosi się trójkondygnacyjna wieża z hełmem piramidalnym, (odbudowana po pożarze  w 1886r.)

Wnętrze świątyni jest trójnawowe o trzech przęsłach i trzech kondygnacjach. Górne kondygnacje naw bocznych tworzą empory. Półkoliście zamknięte prezbiterium otwiera się do nawy łukiem tęczowym, spoczywającym na wydatnych filarach. Prezbiterium o głębokości jednego przęsła zajmuje architektoniczny ołtarz z masywnym krzyżem, ostro rysującym się na tle kolorowego witraża, przedstawiającego patronów kościoła – apostołów św. Piotra i  św. Pawła. Witraż projektował w r. 1932 artysta Adam Ciompa, a wykonał  w roku 1938 Krakowski Zakład Witraży . Na bocznym filarze zawieszona jest ambona  z rzeźbą Jana Chrzciciela na zwieńczeniu baldachimu. Całość dekoracji , za wyjątkiem prezbiterium, utrzymana jest w bieli z dyskretnymi elementami złoceń obejmującymi głównie ornamenty girlandowe pokrywające ołtarz , ambonę i zdobiące organy ;oraz głowice kompozytowe kolumn i pilastrów.. W chórze współczesne organy koncertowe. Całość wnętrza ma formę stonowaną , spokojną , nadającą domowy klimat sprzyjający skupieniu na modlitwie. Brak wywyższenia części ołtarzowej. Kościół jest usytuowany bokiem do głównej drogi co wynikało z przepisów  zakazujących ewangelikom budowy świątyń frontalnie zwróconych do drogi ja to było czynione przy wznoszeniu kościołów katolickich.                

Widok z wnętrza kościoła

Historia ewangelików w Wiśle i okolicach
Przeczytaj więcej o naszej historii!
Kliknij tutaj
Previous slide
Next slide

Zobacz również: